Kwaliteitskwadrant helpt bij de inzet van instrumenten voor het bevorderen van omgevingskwaliteit

Om te kunnen werken aan omgevingskwaliteit hebben overheden kwaliteitsinstrumenten nodig. Dit zijn instrumenten met als doelstelling of nevendoelstelling omgevingskwaliteit – in tegenstelling tot generieke instrumenten in de ruimtelijke ordening: die kunnen tot omgevingskwaliteit leiden maar zijn daar niet specifiek op gericht. Kwaliteitsinstrumenten kunnen verschillen qua hoedanigheid: ruimtelijk, creatief, financieel, juridisch etc.

In het United Nations Habitat programma URBAN MAESTRO werd de inzet van kwaliteitsinstrumenten in verschillende landen in Europa onderzocht. Daarvoor werd de ‘European Typology of design governance tools‘ ontwikkeld. Wij participeerden in dit onderzoek en lieten onder meer in een expert paper zien hoe Nederlandse adviespraktijken voor omgevingskwaliteit gebruik maken van formele en informele instrumenten. We concluderen daarin dat zulke adviespraktijken een meta-instrument zijn voor ruimtelijk kwaliteitsbeleid (klik hier voor de expert paper).

De ‘Typology of design governance tools’ van Urban Maestro inspireerde ons om het landschap van de Nederlandse kwaliteitsinstrumenten verder inzichtelijk te maken. Er blijken overeenkomsten en verschillen met de Europese typologie, die primair is gebaseerd op de Britse situatie (Carmona, 2017). Vanuit ons onderzoek naar de Nederlandse adviespraktijken voor omgevingskwaliteit ontwikkelen wij, in dialoog met de community of practice, het Nederlandse ‘Kwaliteitskwadrant Omgevingskwaliteit’. Deze eerste versie van het Kwaliteitskwadrant kwam mede tot stand dankzij uitwisseling met WING, het Aanjaagteam Adviescommissie Ruimtelijke Kwaliteit Fryslân en het Team Ruimtelijke kwaliteit van Libau in Groningen.

 

Kwaliteitsgovernance

Kwaliteitsgovernance definiëren we als: het gericht vormgeven van beleids- en planvormingsprocessen voor de transformatie van de ruimte, in een netwerk van samenwerkende actoren, met het doel om de omgevingskwaliteit – als omschreven publiek belang – te behouden of te verbeteren.

Voor kwaliteitsgovernance zijn kwaliteitsinstrumenten nodig. Deze kunnen verschillen qua hoedanigheid (ruimtelijk, creatief, financieel, juridisch etc.) maar hebben als expliciete doelstelling of nevendoelstelling het bevorderen van de omgevingskwaliteit. De Omgevingswet biedt mogelijkheden om een samenhangend kwaliteitsbeleid te ontwerpen met inzet van verschillende kwaliteitsinstrumenten. Daarbij moeten we rekening houden met de verbreding van het kwaliteitsbegrip, de reikwijdte kan uiteenlopen van smal (visuele kwaliteit), breed (ruimtelijke kwaliteit) tot integraal (omgevingskwaliteit). Naast de verbrede reikwijdte leidt ook de veranderende verhouding tussen burger en overheid tot nieuwe kwaliteitsinstrumenten.

Kwaliteitsinstrumenten

Het Kwaliteitskwadrant helpt overheden en adviespraktijken helpen om te verkennen welke kwaliteitsinstrumenten al worden gebruikt en welke aanvullend gewenst zijn. Daarnaast kan het helpen consistentie in het kwaliteitsbeleid aan te brengen.

Het kwaliteitskwadrant maakt onderscheid tussen kwaliteitsinstrumenten met een formeel of informeel karakter en gericht op het kwaliteitsresultaat of de kwaliteitscultuur.

Informele instrumenten beïnvloeden de besluitvormingsprocessen en al het denken en handelen dat daaraan voorafgaat op informele manier.

Formele instrumenten zijn op formele wijze zijn ingebed in besluitvormingsprocessen en bieden daardoor een zekere mate van rechtszekerheid en/of proceszekerheid.

Instrumenten gericht op kwaliteitscultuur zijn instrumenten die het algemene draagvlak voor en betrokkenheid bij omgevingskwaliteit versterken en bijdragen aan een cultuur waar omgevingskwaliteit onderdeel uitmaakt van denken, handelen en besluitvorming.

Instrumenten gericht op kwaliteitsresultaat zijn instrumenten die de kwaliteit van de concrete fysieke ruimte beïnvloeden.

Doel en rol van kwaliteitsinstrumenten

Bij elkaar gebracht ontstaan vier kwadranten die iets zeggen over het doel en de rol waarmee kwaliteitsinstrumenten worden ingezet. Dit zijn dus werkwoorden! De rollen zijn benoemd in de vier vakken van het Kwaliteitskwadrant. Met de klok mee:

Formeel – kwaliteitscultuur

Doel: waarden bepalen, doelen stellen voor de omgevingskwaliteit en bijvoorbeeld het subsidiëren en prijsvragen uitschrijven in het verlengde daarvan. De doelen en waarden zijn nog niet heel specifiek en meetbaar maar algemeen, gericht op bewustwording, draagvlak, commitment en handelingsperspectief. Essentieel hierbij is dat het gaat om via besluitvormingsprocessen vast te stellen waarden, doelen en subsidieregelingen.

Formeel – kwaliteitsresultaat

Doel: het regelen, beoordelen of belonen. Denk aan het opstellen van concrete regels en beoordelingscriteria, het beoordelen aan de hand ervan en bijvoorbeeld het geven van positieve prikkels bij het ontwikkelen van meer of nieuwe omgevingskwaliteit in een concreet project of plan en de beoordeling ervan.

Informeel – kwaliteitsresultaat

Doel: meedenken, co-creëren en stimuleren van omgevingskwaliteit in de vroege fase van concrete projecten of plannen.

Informeel – kwaliteitscultuur

Doel: het agenderen, informeren en inspireren. Denk aan het aan de orde stellen van aandachtspunten, het geven van informatie, het uitwisselen van kennis of het verzorgen van educatie over omgevingskwaliteit en het organiseren van inspirerende evenementen of manifestaties.

Hybride en meta-instrumenten

Hybride kwaliteitsinstrumenten zijn instrumenten die op verschillende manieren kunnen worden ingezet. Denk aan een commissie ruimtelijke kwaliteit, die meedenkt met plannen (informeel kwaliteitsresultaat) en plannen formeel beoordeelt (formeel kwaliteitsresultaat).

Meta-kwaliteitsinstrumenten zijn instrumenten die als het ware boven het kwadrant hangen en zelf weer instrumenten inzetten. Denk aan een kwaliteitsaanpak, zoals het PACT Groen groeit mee in de Utrechtse regio. Hierbinnen worden instrumenten ingezet zoals werkateliers, onderzoek en financieringsstrategieën.

Hulpmiddel

Het Kwaliteitskwadrant gaat dus over het herkennen van kwaliteitsinstrumenten en de rol en het doel ervan. In praktijkbijeenkomsten worden instrumenten getypeerd aan de hand van twee vragen:

  1. Welke rol heeft het kwaliteitsinstrument? Is het formeel of informeel, en gericht op resultaat of cultuur?
  2. Met welk doel wordt het instrument ingezet? Is dat bijvoorbeeld doelen stellen, regelen, co-creëren of inspireren?

Zo helpt het Kwaliteitskwadrant overheden en adviespraktijken om de gereedschapskist van kwaliteitsinstrumenten up to date te houden en een samenhangend kwaliteitsbeleid te maken.

Het Kwaliteitskwadrant is nog in ontwikkeling. Wij zullen hier updates publiceren.

 

Gepubliceerd op: 220622

Aangepast en aangevuld op: 230425